COVID-19 necə müalicə edilir?

New York Times bu məqsədlə istifadə olunan bütün tanınan dərmanların təsnifatını hazırlayıb.

.

Koronavirus pandemiyası müasir tibb tarixində əsas problemlərdən birinə çevrilib, həkimləri və elm adamlarını bütün enerjisini müalicə metodlarını axtarmağa məcbur etdi, – New York Times yazır. Qəzet, ən çox müzakirə olunan müalicə vasitələrinin siyahısını tərtib edib. Bunların  içərisinə həm təsirli, həm də tamamilə işləməyən və hətta həyat üçün təhlükə yaradan vasitələri üzə çıxarıb.

Bütün dərmanlar və müalicə qəzet tərəfindən beş kateqoriyada qiymətləndirilir:

1. “Geniş istifadə olunur” – həkimlər tərəfindən xəstəxanalardakı xəstələrin müalicəsində fəal istifadə olunur;
2. “Perspektivli” – erkən sınaqlar effektivliyini göstərir, lakin geniş öyrənilməyə ehtiyac var;
3. “Qarışıq sübutlarla” – testlər əsasən keçmiş tədqiqatların məlumatlarının retrospektiv təhlili yolu ilə aparıldı. Bu qrupa daxil edilən vasitələrin tədqiqatlarının fərqli nəticələri məlumdur;
4. “Vəd etmir” – alınan dəlillər müalicənin təsirli olmadığını göstərir;
5. Yalançı və ya fırıldaqçı mütəxəssislərin tövsiyə etdikləri üsullardır ki, bu üsullar  hətta sağlamlıq üçün təhlükəli ola bilər.

Beləliklə,  dərman və müalicələrin tam siyahısı aşağıdakılardır:

1. Remdesivir (perspektivli), Amerika dərman şirkəti Gilead Sciences tərəfindən istehsal olunur. Bu dərman təcili olaraq ABŞ Qida və Dərman İdarəsi (FDA) tərəfindən təsdiqlənmiş ilk dərman idi. Əvvəlcə Ebola və Hepatit C müalicəsi olaraq sınaqdan keçirildi, lakin təsirli nəticələr göstərmədi. Bununla birlikdə, COVID-19 istifadə edən insanların müalicəsi ilə bağlı ilkin məlumatlar göstərdi ki, xəstəxanada qalma müddətini 15 gündən 11 günə endirə bilər. Eyni zamanda, bu erkən məlumatlar dərmanın ölüm nisbətinə təsiri barədə məlumat vermir.

2. Favipiravir (qarışıq sübutlarla) qripi müalicə etmək üçün hazırlanmışdır. Mart ayında edilən kiçik bir araşdırma, dərmanın koronavirusun hava yollarını təmizləyə biləcəyini tapdı. Lakin daha böyük tədqiqatların nəticələri hələ əldə edilməyib.

Eyni zamanda, Yaponiyada aparılan favipiravir əsasında hazırlanmış Avigan dərmanının koronavirusa qarşı effektivliyini birmənalı şəkildə sübut etməyə imkan vermədi. Favipiravir, Rusiya Səhiyyə Nazirliyinin mümkün COVID-19 müalicəsi siyahısındadır.

3. EIDD-2801 (qarışıq dəlil ilə), qrip ilə mübarizə üçün əvvəlcədən hazırlanmış başqa bir antiviral dərmandır. Hüceyrə və insan sınağında ümidverici nəticələr göstərdi, amma insan üzərində aparılan sınaqlar hələ tam deyil.

4. ACE-2 reseptorları (qarışıq dəlillərlə). Hüceyrələrə girmək üçün koronavirus əvvəlcə ACE-2 adlı bir zülala yapışaraq onları “blokdan çıxarmalı”dır. Elm adamları virusu “yemə” çevirə və onu həssas hüceyrələrdən yayındıra biləcək süni bir protein ACE-2 yaratdılar. İndiyə qədər ümidverici nəticələr insanlarda və heyvanlarda deyil, yalnız hüceyrələrdəki sınaqlarda əldə edilmişdir.

5. Lopinavir və ritonavir (perspektivli deyil). FDA, HİV müalicəsi üçün bu dərman birləşməsini 20 il əvvəl təsdiqləyib. Tədqiqatçılar koronavirusun çoxalmasına müdaxilə etdiyiini aşkar etdilər. Ancaq insanlarda klinik sınaqlar məyusluqla başa çatdı. İyulun əvvəlində Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı bu dərmanların COVID-19 xəstəxanasında xəstələrə sınaqdan keçirilməsini qadağan etdi.

6. Hidroksiklorokin və xlorokin (perspektivli deyil). Alman alimləri 30-cu illərdə malyariya ilə mübarizə üçün xlorokin sintez etdilər. Daha az zəhərli hidroksiklorokin 1946-cı ildə icad edildi və lupus və romatoid artrit kimi xəstəliklərin müalicəsi olaraq təsdiq edildi. Pandemiya başlayanda tədqiqatçılar hər iki dərmanın hüceyrələrdə COVID-19 istehsalına mane ola biləcəyini tapdılar. Bir neçə kiçik  araşdırma COVID-19-in hidroksiklorokin ilə müalicə oluna biləcəyinə ümid verdi. FDA onun yoluxmuşların müalicəsində istifadə edilməsinə müvəqqəti icazə verdi.

Lakin, randomizə olunmuş klinik tədqiqatların nəticələri hidroksiklorokinin koronavirus xəstəliyinə tutulanlara kömək etmədiyini və yoluxmuş insanlarla təmasa girən sağlam insanları qorumadığını göstərdi.

FDA dərman istifadəsi üçün təsdiqini geri götürdü və ürəyə və digər orqanlara yan təsir göstərə biləcəyinə dair xəbərdarlıq etdi.

Yardımçı vasitələr

1. Wellness plazma (qarışıq dəlil ilə). Antikorla zəngin plazma artıq qrip xəstələrini müalicə etmək üçün istifadə edilmişdir. İndi alimlər onu koronavirusun müalicəsində tətbiq etməyə çalışırlar. Erkən sınaqlar ümidverici oldu,  indiyə qədər ilkin nəticələr göstərdi və FDA onu yoluxmuşların müalicəsi üsulu kimi təsdiqlədi.

2. Monoklonal antikorlar (qarışıq dəlil ilə). Wellness plazmasında müxtəlif antikorlar var, bunlardan yalnız bir neçəsi virusa hücum edə bilər. Eyni zamanda, elm adamları COVID-19 ilə mübarizədə ən təsirli antikor axtarır və onlardan sintetik nüsxələr – monoklonal antikorlar yaradırlar. Onlar çox miqdarda istehsal edilə bilər və xəstələrə tətbiq edilə bilər. Ancaq bu metodla bağlı araşdırmalar hələ başa çatmamışdır.

İnterferonlar (qarışıq dəlillərlə) – hüceyrələrimizin viruslara cavab olaraq təbii olaraq çıxara biləcəyi molekullar. İnsanlara sintetik interferonların tətbiqi artıq müxtəlif immun xəstəlikləri üçün standart bir müalicəyə çevrilmişdir. Siçanlar və hüceyrələrdəki testlər də daxil olmaqla erkən tədqiqatlar, interferonların COVID-19 ilə mübarizədə kömək edə biləcəyini göstərir. Hətta sağlam insanlarda infeksiyanın qarşısını ala biləcəyinə dair sübutlar var.

İmmunitet reaksiyasına təsir

Koronavirusun ən kəskin simptomları, immunitet sistemi xəstəliyi aşırtdığı üçün baş verir. Alimlər bu reaksiyanı cilovlaya bilən dərmanları sınaqdan keçirirlər.

1. Deksametazon (perspektivli), müxtəlif növ immun cavablarını qıran ucuz bir steroiddir. Həkimlər uzun müddət allergiya, astma və iltihabı müalicə etmək üçün istifadə etdilər. İyun ayında bir araşdırmada deksametazon, COVID-19-dan ölənlərin sayını azaltmaq qabiliyyətini nümayiş etdirdi. Bununla birlikdə, yalnız süni ağciyər ventilyasiyasında olan və ya süni şəkildə oksigen alan xəstələri müalicə edərkən istifadə etmək tövsiyə olunur.

2. Sitokin inhibitorları (qarışıq dəlil ilə). Sitokinlər bədənin xəstəliklə mübarizə üçün istehsal etdiyi molekullardır. Lakin çox miqdarda immunitet sistemini infeksiyalara qarşı təsirli hala gətirə bilər. Bu problemlə mübarizə aparan dərmanlar artrit və iltihabla mübarizədə təsirli olduğunu sübut etdi. Koronavirusun müalicəsində tocilizumab, sarilumab və anakinra kimi dərmanlar bəzi tədqiqatlarda müəyyən effekt göstərmiş, digərlərində zəif nəticələr göstərmişdir.

3. Sitosorb (qarışıq dəlillərlə) sitokinləri qandan süzən və gündə təxminən 70 dəfə təmizləyə bilər. FDA  mart ayında edilən kiçik bir araşdırmanın məlumatlarına əsasən, COVID-19 ilə yoluxmuşların müalicəsində təcili rejimdə istifadəsinə icazə verdi. Əlavə sınaq hələ başa çatmamışdır.

Digər müalicələr

1. Meylli mövqe (geniş istifadə olunur). Sadəcə xəstəni meylli vəziyyətə keçirmək ağciyərləri açmağa imkan verir. Pandemiyanın başlamasından bəri bu üsul dünyanın xəstəxanalarında geniş yayılmışdır və bəzi xəstələrə mexaniki ventilyasiyaya keçmək ehtiyacının qarşısını almışdır. Metodun faydaları artıq müxtəlif klinik sınaqlarda araşdırılır.

Səhiyyə Nazirliyi qeyd edir ki, bu mövqeyin oksigen terapiyası və ağciyərlərin qeyri-invaziv ventilyasiyası ilə birlikdə erkən tətbiq edilməsi bir çox xəstədə intubasiya (ventilyator) qarşısını almağa kömək edir.

2. Havalandırıcılar və digər süni tənəffüs cihazları (geniş istifadə olunur). Xəstələrə nəfəs almağa kömək edən qurğular tənəffüs xəstəliklərinə qarşı mübarizədə əvəzsiz bir vasitə oldu. Ventilyatorlara qoşulmuş koronavirus xəstələrinin hamısı sağ qalmadı, lakin bir çox hallarda həyatlarını xilas etməyə yardımçı olur.

3. Antikoagulyantlar (qarışıq sübutlarla) məsələn, ürək xəstəliyində qan laxtasının meydana gəlməsinə qarşı mübarizə üçün istifadə olunur. Bəzi həkimlər onlardan koronavirusa yoluxanların qanında laxtalanmalarla mübarizə üçün istifadə edirlər. Antikoagulyantlar hazırda bir çox klinik sınaqlarda öyrənilir.

Yalançı elm və fırıldaqçılıq

1. Ağardıcı və dezinfeksiyaedici maddələr istehlakı (xəbərdarlıq: bunu etməyin). ABŞ prezidenti Donald Tramp dezinfeksiyaedici və ya ağardıcı vasitənin qana daxil edildiyi və ya enjekte edildiyi təqdirdə, koronavirusla mübarizədə kömək edə biləcəyini təklif etdi. Tibb mütəxəssisləri və dərman istehsalçıları dərhal onun ifadələrini rədd etdilər.

Dezinfeksiyaedici maddələrin qəbulu ölümcül nəticə verə bilər.

2. Ultraviyole (dəlil yoxdur). Tramp həmçinin, ultrabənövşəyi şüaların və ya “sadəcə çox güclü bir işıq” koronavirusla mübarizədə köməkçi ola biləcəyini qeyd etdi. New York Times xəbərdarlıq edir ki, ultrabənövşəyi şüalar insan bədənini virusdan təmizləyə bilmir, ancaq dəriyə zərər verə bilər. Dəri xərçənglərinin çoxu günəş işığına məruz qalmanın nəticəsidir.

.

Hazırladı Heybət Əmrah

Basta