“Bir müəllim – bir şagird” təhsil sisteminin perspektivləri

Bir müəllim – bir şagird: fərdi təhsil sisteminin tarixi, Şərq ənənələri və müasir perspektivlər

Fərdi təhsil – müəllimlə şagird arasında birbaşa və fərdiləşdirilmiş öyrənmə münasibətidir. Bu model insan potensialının tam açılmasına, şəxsiyyət yönümlü tədrisə və fərdi maraqların nəzərə alınmasına əsaslanır. Tarix boyu müxtəlif mədəniyyətlərdə bu sistem fərqli formalarda tətbiq olunub – Qərbdə “tutor” və “mentor” anlayışları, Şərqdə isə “ustad–şagird” ənənəsi şəklində formalaşıb.

Qərb modelləri

Qərb təhsilində fərdi təlim forması əsasən “tutor” sistemi ilə bağlıdır. Bu sistemdə müəllim bir və ya azsaylı şagirdlərlə işləyərək onların bilik səviyyəsinə uyğun fərdi tədris planı tərtib edir. Xüsusilə İngiltərədə 18–19-cu əsrlərdə “home tutoring” geniş yayılmışdı. Müasir dövrdə isə fərdi təhsil konsepsiyası “personalized learning’ adlanır və texnologiyanın imkanları ilə daha geniş tətbiq olunur.
Məsələn, Finlandiya, Kanada və ABŞ kimi ölkələrdə fərdi təlim strategiyaları şagirdin öz tempinə, öyrənmə tərzinə və maraqlarına uyğunlaşdırılır. Bu yanaşma XXI əsrin təhsil trendlərindən biri hesab olunur.

Şərqdə fərdi təhsil: Ustad–şagird ənənəsi
Şərqdə fərdi təhsilin forması “ustad–şagird” ənənəsi ilə təmsil olunur. Bu sistem təkcə bilik ötürülməsi deyil, həm də mənəvi yetişmə modelidir. Ustadın rolu həm müəllim, həm mənəvi rəhbər, həm də sənət öyrədicisidir. Bu model xüsusilə İslam mədəniyyəti, Orta Asiya və Azərbaycan təhsil sistemlərində dərin köklərə malikdir.

Sufilik məktəblərində “mürşid–mürid” münasibəti insanın mənəvi kamillik yolunda inkişafını təmin edirdi. Elm sahəsində isə bu ənənə məşhur filosof və alimlərin formalaşmasında mühüm rol oynayıb. Nizami Gəncəvi, Fərabi, İbn Sina, Nəsirəddin Tusi kimi böyük düşünürlər ustadlarından aldıqları elmi mirası inkişaf etdirərək yeni məktəblər yaratmışlar.
Ustad–şagird ənənəsinin sənətdə təzahürü
Azərbaycanın aşıq sənəti bu modelin canlı nümunəsidir. Ustad aşıqlar gənc istedadları öz yanlarında saxlayar, onlara saz çalmağı, dastan söyləməyi, ustadnamələri öyrədərdilər. Beləliklə, sənət bir məktəb şəklində nəsildən-nəslə ötürülürdü. Ağ aşıq, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn Bozalqanlı, Aşıq Şəmşir kimi sənətkarlar ustad silsiləsi ilə tanınmışlar. UNESCO-nun 2009-cu ildə “Azərbaycan aşıq sənəti”ni qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil etməsi də bu ənənənin əhəmiyyətini təsdiqləyir.

Müasir dövrdə ustadlıq ənənəsinin davamı
Bugünkü təhsil sistemində “ustad–şagird” modelinin mahiyyəti “mentorluq”, “kouçinq” və “fərdi inkişaf proqramları” formasında yenidən dəyərləndirilir. Müəllimlər yalnız bilik ötürən deyil, həm də bələdçi və motivator kimi çıxış edirlər. Bu modelin tətbiqi xüsusilə istedadlı şagirdlərin inkişafında və peşə təhsili sahəsində mühüm rol oynaya bilər.
Müasir texnologiyalar fərdi təhsilin imkanlarını genişləndirib. Rəqəmsal platformalar vasitəsilə müəllim və şagird arasında birbaşa əlaqə qurulur, bu da klassik “ustad–şagird” münasibətinin müasir forması kimi dəyərləndirilə bilər.

Nəticə

Həm Qərb, həm də Şərq ənənələrində fərdi təhsil sistemi insan potensialının açılması üçün ən səmərəli vasitələrdən biri olmuşdur. Azərbaycanın ustad–şagird ənənəsi bu baxımdan milli təhsil sistemimiz üçün zəngin örnəklər təqdim edir. Gələcəkdə fərdi təhsil modellərinin milli-mənəvi dəyərlərlə sintezi müasir təhsilin əsas istiqamətlərindən biri ola bilər. Bu istiqamətdə araşdırmalarımız məhsulu olan yazılarımızı gözləyin.

Hidayət Allahverdi,

Müsavat Partiyası Təhsil Komissiyasının sədri